Soja (glycine) należąca do plemienia fasolowych jest jedną z najwartościowszych roślin uprawnych na świecie, którą wykorzystuje się jako pokarm dla ludzi i pasze dla zwierząt. Nasiona soi posiadają bardzo wysokie wartości odżywcze, zawierają wartościowe białko ok. 40% o doskonałym składzie aminokwasowym oraz ok. 20 % tłuszczu o wysokiej zawartości niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Z punktu widzenia agronomicznego, podobnie jak inne roślinny strączkowe, soja jest cenną rośliną przedplonową, gdyż współżyjąc z bakteriami brodawkowymi (Bradyrhizobium japonicum) wzbogaca glebę w azot pobrany z powietrza; a resztki pożniwne poprawiają właściwości fizyczne i chemiczne gleby, zwiększając w niej zawartość substancji organicznej.
Korzenie soi głęboko drenują glebę, co powoduje jej rozluźnienie oraz posiadają zdolność pobierania trudno przyswajalnych składników pokarmowych, przemieszczając je z warstwy podornej na wierzch. Jako roślina o krótkim okresie wegetacji – 120-130 dni – pomaga poprawić organizację pracy i wykorzystanie maszyn w gospodarstwie. Należy pamiętać, że w ujęciu nowych przepisów dotyczących płatności bezpośrednich na lata 2015-2020 soja może okazać się bardzo trafnym rozwiązaniem, spełniającym warunek posiadania obszarów proekologicznych, będących jednym z elementów zazieleniania.
Wymagania klimatyczne
Uprawę soi w Polsce utrudniają jej duże wymagania termiczne i ujemna reakcja na długość dnia. Do uprawy w polskich warunkach nadają się odmiany, których okres wegetacji nie przekracza 140 dni. Soja jako roślina ciepłolubna, stosunkowo łatwo bywa uszkadzana przez przygruntowe przymrozki. Wyróżnia się dwa krytyczne okresy rozwoju, w których soja ma szczególnie duże wymagania termiczne.
- Pierwszy występuje od siewu do pełni wschodów – niska temperatura w tym czasie może przedłużyć okres kiełkowania, gdzie znaczna część nasion gnije i nie wschodzi.
- Drugi to faza kwitnienia, gdy temperatura spada poniżej 10 C nie wchodzi ona w fazę kwitnienia, a utrzymywanie się przez dłuższy czas temperatury poniżej 24 C – opóźnia kwitnienie.
Mniej ciepła potrzebuje soja w okresie dojrzewania. Gromadzeniu białka sprzyja wyższa średnia temperatura dobowa i pewien niedostatek opadów. Natomiast gromadzeniu tłuszczu raczej niższa średnia temperatura dobowa oraz normalna i zwiększona ilość opadów.
Wymagania glebowe
Soje powinno się uprawiać na glebach żyznych, w wysokiej kulturze oraz dobrych właściwościach fizycznych. Grunty pod soję powinny być ciepłe, przewiewne oraz dobrze utrzymujące wilgoć. Gleby zbyt zwięzłe są mniej przydatne do jej uprawy, gdyż w takich warunkach kiełkowanie nasion i wschody roślin są utrudnione. Dobre plony soi uzyskuje się na czarnych ziemiach, zasobnych w składniki pokarmowe, jak również na glebach lżejszych, pod warunkiem, że nawożenie mineralne jest obfite, a opady występują w zwiększonej ilości. Najbardziej odpowiednie dla soi są gleby zaliczane do kompleksu pszennego bardzo dobrego, dobrego wadliwego, klasy bonitacyjnej II-IIIb. Soja nie znosi gleb kwaśnych, najbardziej odpowiednie są gleby o odczynie obojętnym. Warto pamiętać, że soja kiełkuje epigeicznie – liścienie wyrastają nad powierzchnię gleby, na zlewnych glebach mogą mieć z tym trudności, jeśli dojdzie do ich zaskorupienia. Soja nie jest więc dobrą rośliną na gleby zbyt ciężkie, podmokłe z natury zimne.
Zmianowanie i wybór przedplonu
W naszych warunkach soję można uprawiać w stanowisku po zbożach, które zostawiają pole wolne od chwastów oraz średnio zasobne w azot (zbyt duża zawartość azotu powoduje słabe zawiązywanie bakterii brodawkowych oraz może powodować wyleganie roślin), w trzecim roku po okopowych uprawianych na oborniku i nie częściej niż co cztery lata na tym samym polu. Na glebach słabszych soja może być uprawiana po okopowych w drugim roku po użyźnieniu gleby obornikiem, ale pod warunkiem, że termin siewu był optymalny. Stanowisko po okopowych wpływa na soję ujemnie przedłużając jej wegetację. Soję można również siać po kukurydzy pod warunkiem, że stosowane w niej herbicydy uległy rozkładowi. Soja jest bardzo dobrym przedplonem dla pszenicy ozimej zostawiając glebę naturalnie zdrenowaną i rozluźnioną. Pozostawia także znaczne ilości azotu zawiązanego przez bakterie brodawkowe, którego ilość waha się w przedziale 40-80 kg N/ha rocznie. Pamiętajmy, że soja służy do poprawiania wartości stanowiska.
Uprawa roli
Zabiegi uprawowe należy przeprowadzać z dużą starannością, największą wagę należy przyłożyć do odchwaszczenia stanowiska pod soję, a jednocześnie zapewnić dobre warunki wilgotnościowe do kiełkowania nasion. Pierwszym zabiegiem mającym na celu zatrzymanie wilgoci w glebie jest zerwanie ścierniska po skoszeniu zboża. Rola pod zasiew soi powinna być zaorana na zimę na głębokość ok. 25 cm. Uprawki wiosenne należy ograniczyć, aby nie przesuszyć roli. Wczesną wiosną należy wykonać włókowanie w celu przerwania parowania i zniszczenia kiełkujących chwastów. Przed samym siewem glebę należy doprawić na głębokość 5-6 cm za pomocą agregatu uprawowego.
bardzo ważne jest staranne przygotowanie gleby do siewu, aby możliwie jak najniżej opuścić heder kombajnu. Fot. Marcin Markowicz
Bardzo ważne jest, aby pole przed siewem było wyrównane i bez kamieni ze względu na konieczność bardzo niskiego koszenia. Na glebach lekkich można wykonać zabieg wałowania posiewnego w celu wyrównania pola oraz zapewnienia lepszego podsiąkania wody dla dobrego kiełkowania nasion. Na glebach cięższych nie zaleca się wałowania posiewnego, gdyż po wystąpieniu intensywnych opadów atmosferycznych może dojść do zaskorupienia gleby, co spowoduje utrudnione wschody roślin.
Nawożenie
Soja dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi sama zaopatruje się w azot. Wyniki badań wskazują, że na glebach mniej zasobnych i na stanowiskach po zbożach nawożenie azotem zwiększa plon nasion, ale równocześnie może przedłużać okres wegetacji, obniżać masę brodawek
oraz powodować wyleganie roślin. Gdy symbioza z bakteriami brodawkowymi jest prawidłowa, powszechnie zaleca się podanie startowej dawki azotu przedsiewnie w ilości 30 kg/ha. Na glebach o średniej zasobności składników pokarmowych na jesień pod orkę przedzimową zaleca się zastosować 40 kg P2O5 i 60 kg K2O na hektar. Natomiast na glebach o wysokiej oraz bardzo wysokiej zasobności w fosfor i potas nawożenie można zaniechać. Soja reaguje korzystnie na niektóre mikroskładniki, między innymi: bor, molibden i cynk. Nawożenie dolistne soi mikroelementami w początkowym okresie wzrostu poprawia jej wigor i wzrost. W okresie blisko kwitnienia poprawia plon oraz parametry jakościowe plonu.
Bor
Bor korzystnie oddziałuje na procesy kwitnienia, zawiązywania nasion, a tym samym na plon soi. Ten cenny dla niej mikroskładnik zawierają dwa nawozy produkowane przez firmę EKOPLON:
- płynny EKOLIST mono Bor (11% B),
- krystaliczny MAXIBOR 21 (20,8% B).
Ten ostatni został dodatkowo wzbogacony w molibden, który jest kolejnym ważnym składnikiem w nawożeniu soi, wpływającym na rozwój systemu korzeniowego.
Molibden
Molibden wpływa na zwiększenie liczby strąków, proces kwitnienia i zawiązywania nasion. Wpływa również korzystnie na rozwój systemu korzeniowego i brodawek korzeniowych (zwiększeniu ulega nie tylko ich liczba, ale również wielkość i aktywność). I w tym przypadku firma EKOPLON – wychodząc na przeciw potrzebom swoich klientów – stworzyła płynny nawóz EKOLIST mono Molibden (4,5% Mo). Produkt został wzbogacony o nikiel oraz substancje antystresowe i stymulujące – glicynę i witaminę C. Dzięki tym dodatkom usprawnia on przemiany azotu w roślinie oraz wpływa na jej prawidłowy wzrost i rozwój. Stosowanie boru i molibdenu w fazie kwitnienia ma wpływ na zwiększenie liczby nasion z rośliny oraz jej plony.
Cynk
Niebagatelne znaczenie w uprawie soi ma cynk. Można dostarczyć go roślinom poprzez wykonanie zabiegu nawozem Ekolist mono Cynk (8% Zn). Rola tego mikroskładnika związana jest ze stymulacją syntezy tryptofanu – białka, które bierze udział w komunikacji roślin z bakteriami brodawkowatymi.
Siew
Przed przystąpieniem do siewu należy sprawdzić temperaturę oraz poziom uwilgotnienia gleby. Soję wysiewa się w glebę ogrzaną do temperatury o powyżej 8 C. Gdy gleba jest zimna, wschody roślin opóźniają się, a nasiona narażone są na działanie mikroorganizmów. Przymrozki dodatkowo zwiększają ubytki roślin. Fenologicznym wskaźnikiem terminu siewu soi jest okres kwitnienia klonu zwyczajnego lub koniec kwitnienia wiśni, zazwyczaj jest to okres od 20. kwietnia do 5. maja – w zależności od rejonu. Wczesny termin siewu wpływa korzystnie na wysokość osadzenia dolnych strąków. Z prowadzonych obserwacji w Top Farms Głubczyce wynika, że może to być od 1-2 cm wyżej. Najwyższe plony nasion osiąga się przy obsadzie 2nasion 70-80 roślin/m . Przy uwzględnieniu masy tysiąca nasion oraz zdolności kiełkowania, daje to wysiew od 120 do 180 kg/ha.
Soja nie znosi zbyt głębokiego siewu, którego optymalna głębokość kształtuje się na poziomie ok. 3 cm w zależności od warunków glebowych. Najkorzystniej wysiewać ją w szerokości rzędów od 15-25 cm wykorzystując siewnik zbożowy. Można zastosować siewnik punktowy (np. do buraków) w rozstawie 45 cm (pod warunkiem założenia specjalnych tarcz wysiewających). Bardzo ważną czynnością jest zaszczepienie materiału siewnego bakteriami brodawkowymi (dla soi Bradyrhizobium japonicum). Najlepiej jednak skorzystać z profesjonalnie przygotowanego materiału siewnego zainokulowanego bakteriami brodawkowymi, przygotowanego przez firmy nasienne.
Zwalczanie chwastów
Soja po wschodach rośnie wolno i bardzo łatwo ulega zachwaszczeniu, starając się zapobiec temu, należy wybierać pod soję pola wolne od uciążliwych chwastów.
Do chwastów najbardziej uciążliwych należy zaliczyć:
- komosę,
- samosiewy rzepaku,
- rdesty,
- przytulię czepną
- oraz chwastnicę jednostronną.
Problem z odchwaszczaniem soi polega na tym, że do niedawna w Polsce nie było żadnych zaleceń do chemicznego zwalczania chwastów w tej uprawie. W drugiej połowie 2014 roku zarejestrowano jeden herbicyd – Sencor Liquid 600 SC, w którym substancją aktywną jest metrybuzyna. W zasiewach soi w szerokie rzędy, chwasty można zwalczać poprzez pielenie w międzyrzędziach.
Zwalczanie chorób i szkodników
Na roślinach soi może występować wiele chorób wirusowych, bakteryjnych i grzybowych. W naszym klimacie ich zagrożenie nie jest duże, a ich występowanie zależy od przebiegu pogody, odporności odmian oraz od niektórych zabiegów agrotechnicznych. Do chorób wirusowych, bakteryjnych i grzybowych możemy zaliczyć:
Mozaikę soi – objawia się zmianami barwy na liściach i strąkach oraz ich deformacją. Wirusy są przenoszone głównie przez mszyce, ale ich źródłem mogą być także nasiona.
Bakteryjną ospowatość soi – atakuje siewki, a następnie całe rośliny. Objawami choroby są żółtozielone plamy z czerwono-brunatnym środkiem.
Bakteryjną plamiastość soi – na częściach nadziemnych pojawiają się jasnobrunatne, połyskujące plamy otoczne brunatną obwódką.
Zgorzel siewek – występowaniu tej choroby sprzyja chłodna i wilgotna wiosna, objawy to zniekształcenie kiełków i więdnięcie roślin.
Mączniaka rzekomego soi – jego objawy występują w czasie kwitnienia soi w postaci powiększających się brunatnych plam. Na dolnej stronie liści oraz na strąkach i nasionach można zauważyć szaro fioletowy nalot. Powoduje zniekształcenie liści i niedorozwój rośliny.
Septoriozę – objawia się ciemnymi plamami na częściach nadziemnych roślin. Grzyb może powodować masowe zasychanie organów nadziemnych.
Szkodniki w uprawie soi mają małe znaczenie. W Polsce można liczyć się z pojawieniem takich jak: mszyce, zmienniki, śmietka kiełkówka, strąkowiec bobowy, strąkowiec grochowy oraz przędziorek chmielowiec.
Zbiór
Dojrzałość soi do zbioru poznaje się po opadnięciu liści. Strąki są żółtobrązowe a nasiona nabierają żółtej barwy z brązowym znaczkiem, twardnieją i „dzwonią’’ w strąkach. Odmiany uprawiane w Polsce w zależności od regionu nadają się do zbioru w trzeciej dekadzie września, najpóźniej w pierwszej dekadzie października. Zbiór przeprowadza się przy wilgotności ziarna ok. 13% kombajnem zbożowym. Niekorzystna cechą większości odmian jest niskie osadzenie dolnych strąków, co powoduje straty nasion podczas zbioru. Aby temu zapobiec aparat tnący należy ustawić jak najniżej, aby uniknąć przecinania dolnych strąków i pozostawienia ich na polu. Omłotu należy dokonać przy obrotach bębna zmniejszonej do około 500-600 obr/min. Jeżeli nasiona zostały zebrane przy wilgotności przekraczającej 14% należy je dosuszyć.
Uprawa soi w Polsce
Uprawa soi dla wielu rolników w Polsce jest sposobem na tzw. ratowanie płodozmianu, w którym dominują rośliny zbożowe, rzepak oraz kukurydza. Dodatkowym bonusem są także dopłaty z UE do uprawy roślin strączkowych. Istnieje jednak jedna zasadnicza przeszkoda – w Polsce brakuje wyspecjalizowanych przedsiębiorstw zajmujących się obróbką nasion soi. Mimo tego uprawa soi w Polsce zyskuje zwolenników. W większym stopniu doceniane są także walory tej rośliny zarówno w żywieniu zwierząt jak i człowieka oraz możliwości wzbogacania stanowiska w materię organiczną.
Materiały źródłowe:
- Jasińska Z., Kotecki A. 2003. Szczegółowa uprawa roślin, tom II, str. 113-124.
- Hołubowicz-Kliza G. 2007. Uprawa soi. IUNG
Opracowanie:
Marcin Markowicz
Top Farms Głubczyce
dr inż. Diana Wieczorek
Kierownik ds. produktu EKOPLON S.A.